Zwycięstwo w Bitwie Warszawskiej nie oznaczało końca wojny polsko-bolszewickiej. Wojsko polskie przeszło do kontrofensywy. 19 sierpnia dowodzona przez Józefa Piłsudskiego grupa manewrowa zaatakowała tyły wojsk bolszewickich nacierających na Warszawę, starając się uniemożliwić odwrót głównych sił Tuchaczewskiego. Część armii bolszewickiej została odcięta od dróg odwrotu i zmuszona do przekroczenia granicy Prus Wschodnich. Tam została internowana i rozbrojona.

31 sierpnia maszerująca na pomoc Tuchaczewskiemu Konarmia Budionnego została pokonana w bitwie pod Komarowem koło Zamościa. Bitwa stanowiła moment zwrotny na froncie południowym .

Główne siły Tuchaczewski wycofał na linię Niemna. Był przekonany, że Polacy wyczerpali już swoje siły i nie będą w stanie dalej walczyć. Tymczasem z głębi Rosji ściągano posiłki i odtworzono niemal wszystkie dywizje rozbite nad Wisłą. Józef Piłsudski nie rezygnował jednak z ofensywy na wschód i nad Niemnem uderzył na wojska bolszewickie.

Od 20 do 26 września stoczona została tu decydująca bitwa wojny polsko-bolszewickiej, w której armia Tuchaczewskiego została rozbita. Do niewoli wzięto około 40 tysięcy jeńców. W połowie października Polacy zdobyli Mińsk.

Wygrana ofensywa nad Niemnem wpłynęła na przebieg rozmów pokojowych. Bolszewicy musieli zrezygnować z wcześniejszych roszczeń wobec Polski. 18 października 1920 zawarte zostało w Rydze porozumienie o zawieszeniu broni między Polską a bolszewicką Rosją.

Rokowania pokojowe trwały  kilka miesięcy. Dopiero 18 marca 1921 roku w Rydze podpisany został traktat pokojowy  między Polską, Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Rad i Ukrainą. Zakończył on wojnę polsko-bolszewicką i ustalał przebieg granic między obu państwami.

Polska uzyskała ziemie należące przed trzecim i częściowo drugim rozbiorem do Rzeczypospolitej, od wiosny 1919 zajmowane przez Wojsko Polskie. Granica polsko-sowiecka przebiegała wzdłuż linii drugiego rozbioru z 1793 roku z częścią Wołynia i Polesia. Rosja i Ukraina zrzekły się roszczeń do Galicji Wschodniej. Polska rezygnowała z ziem dawnej Rzeczypospolitej położonych na wschód od granicy ustalonej w Rydze, a Rosja i Ukraina z roszczeń do ziem na zachód od wytyczonej linii granicznej. Granice, które wyznaczył traktat w  Rydze przetrwały do 1939 roku. Traktat pokojowy przewidywał także wypłatę Polsce 30 mln rubli w złocie jako rekompensatę za wkład ziem polskich w budowanie gospodarki rosyjskiej w okresie rozbiorów oraz zwrot zagrabionych w czasie zaborów dzieł sztuki i zabytków. Sowieci jednak nigdy nie wypłacili rekompensaty. Udało nam się odzyskać, m.in. arrasy wawelskie i pomnik księcia Józefa Poniatowskiego.  Przedmiotem ustaleń były także kwestie repatriacji oraz jeńców wojennych.

Traktat w Rydze zakończył etap walk o wschodnie granice i okres chaosu we wschodniej Europie. Zawierając go, Rzeczpospolita zrezygnowała z dalszych roszczeń  terytorialnych i pogodziła się z niepowodzeniem idei federacyjnej. Rosja Radziecka musiała przerwać program realizacji europejskiej rewolucji. Traktat zobowiązywał Polskę i RFSS  do nawiązania stosunków dyplomatycznych, jednak stosunki między obu krajami nadal były pełne nieufności. Polityka bolszewików była zdecydowanie wroga wobec Rzeczypospolitej, a polskie próby poprawy wzajemnych stosunków były torpedowane. Obie strony oskarżały się o niewypełnienie postanowień traktatu.

Traktat zawarty w Rydze budził ostre spory wśród polityków i historyków ale został z zadowoleniem przyjęty przez polskie społeczeństwo wyczerpane wojną i związanym z nią kryzysem. Jak podsumowal Wincenty Witos:  Nie wdając się w szczegółowy rozbiór traktatu, należy stwierdzić z naciskiem, że pokój ryski, jako wynik wzajemnego porozumienia się stron zainteresowanych, ustala w sposób zdecydowany i definitywny całą wschodnią granicę Rzeczypospolitej. Ponadto traktat rozwiązuje szereg zagadnień pierwszorzędnego dla  politycznych i gospodarczych między Rzeczpospolitą a państwami, z którymi zawarliśmy pokój. Traktat, jako taki, jest tylko platformą, na której nastąpić ma praktyczne realizowanie jego treści. Rząd zdecydowany jest szczerze i lojalnie dotrzymać zobowiązań traktatowych, nie mieszając się w sprawy wewnętrzne państw z nami się układających i oczekując tego samego od drugiej strony.

Zakończenie wojny polsko-bolszewickiej pozwoliło myśleć o odbudowie gospodarki, reformach społecznych i politycznych oraz tworzeniu struktur nowoczesnego państwa. Niepodległą Polskę czekało jeszcze wiele wyzwań.

Kielczanie w wojnie polsko-bolszewickiej

Jan Bularski

Po uzyskaniu dyplom lekarskiego na Uniwersytecie Warszawskim w 1918 r. trafił do wojska. Został młodszym lekarzem 4 Pułku Piechoty Legionów. W stopniu kapitana brał udział w wojnie z bolszewikami. W 1927 roku, został lekarzem naczelnym pułku garnizonu kieleckiego.  We wrześniu 1939 r.  został komendantem szpitala polowego, znalazł się w niemieckiej niewoli, jednak, jako lekarz, został zwolniony. Po powrocie do Kielc  rozpoczął działalność konspiracyjną. Pomagał rodzinom poległych żołnierzy, wysyłał paczki żywnościowe obozów zajmował się również przygotowaniem służby zdrowia na wypadek Akcji „Burza”. Został szefem sanitarnym Okręgu Kielecko – Radomskiego Armii Krajowej.  W jego mieszkaniu odbywało się tajne nauczanie. 15 października 1943 roku został aresztowany wraz z żoną i córką przez gestapo, trafił do kieleckiego więzienia. 24 października 1943 r. został rozstrzelany przez Niemców w Słowiku.

Jan Cudek

Był absolwentem krakowskiego II Gimnazjum Św. Jacka, gdzie zdał maturę w 1910 r., zawodnikiem pierwszej drużyny piłkarskiej Wisły Kraków. Studiował  na Wydziale Prawnym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czasie I wojnie światowej walczył na froncie włoskim w szeregach armii austriacko-węgierskiej. Trafił do niewoli włoskiej, przedostał się do Francji. Gdzie przyłączył się do tworzącej się armii gen. Hallera, z którą w 1919 r. wrócił do Polski. W 1920 r. w wojnie polsko-bolszewickiej na froncie ukraińskim, jako oficer artylerii. W 1926 r. został przeniesiony do Kielc, gdzie rozpoczął służbę w 2 Pułku Artylerii Lekkiej Legionów. Był działaczem Wojskowego Klubu Sportowego. Po wybuchu II wojny światowej walczył m.in. w bitwie pod Kamionką Strumiłowską. Aresztowany po kapitulacji  osadzony w obozie jeńców wojennych w Bochni, został zwolniony dzięki staraniom rodziny. Po powrocie do Kielc włączył się w działalność konspiracyjną. W cvzerwcu 1942 został aresztowany i wywieziony do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, gdzie zmarł 16 października 1942. Jako przyczynę śmierci podano atak serca.

Marian Green

W czasie I wojny światowej walczył w legionach w okolicach Worochty, Jaremcza, Huszt, dostał się do niewoli rosyjskiej. Po dwóch latach, po ogłoszeniu przez Rosję amnestii dla legionistów polskich, w 1918 r, powrócił do Kielc. W 1920 roku wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Od 1934 r. objął stanowisko intendenta w Szpitalu św. Aleksandra.  Zaangażował się w pomoc  rannym oficerom i żołnierzom, brał udział w dostarczaniu im fałszywych dokumentów  chroniących przed wysyłką  do obozów w Rzeszy. W czerwcu 1941 r. został aresztowany w szpitalu i po miesięcznym pobycie w więzieniu na II oddziale politycznym, trafił do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Zmarł  5 listopada 1941 r.

Józef Siwek

Uczeń Miejskiej Szkoły Handlowej.  Jako ochotnik walczył w 1918 r. w  I Batalionie Harcerskim przy 56 pułku piechoty,  w 1920 r. brał udział w walkach na froncie litewsko-białoruskim. Po wojnie racował jako instruktor zawodu w Szkole Rolniczej  w Milanówku, a od 1936 r. jako telegrafista na stacji kolejowej w Kielcach. Już od października 1939 r. związał się z konspiracją, najpierw w organizacji „Polska Niepodległa”, a potem 27 kwietnia 1943 r. został aresztowany, znaleziono przy nim prasę konspiracyjną. Został zesłany do obozu w Auschwitz. Miał numer 122468. W 1944 r. został przeniesiony do KL Buchenwald. Po odzyskaniu wolności pracował jako nauczyciel w polskiej szkole w Marianthal Horst. W 1963 osiedlił się w Leicester, gdzie działał w organizacjach polonijnych i harcerstwie. Zmarł w Leicester w 1976 r.

Eugeniusz Kerner

Harcerz, obrońca Warszawy 1920 r., oficer, żołnierz NSZ.

Uczeń Gimnazjum im. Mikołaja Reja w Kielcach. W 1919 roku zgłosił się do Batalionu Harcerskiego, a w 1920 r. bronił Warszawy. Dowodził grupą 60 harcerzy w batalionie Armii Ochotniczej gen. Józefa Hallera. Po wojnie ukończył Wydział Pedagogiczno-Filozoficzny Uniwersytetu Poznańskiego. Był nauczycielem w Białogonie, Łęczycy i Słupczy. Po skończeniu szkoły podoficerskiej w 1930 roku wstąpił do służby wojskowej. Został awansowany na stopień oficerski w Grudziądzu. Uczestniczył w kampanii wrześniowej, biorąc udział m.in. w bitwach nad Bzurą i pod Sochaczewem oraz w obronie Warszawy i w bitwie pod Kockiem. Po zakończeniu kampanii wrześniowej wrócił do Kielc. Od 1943 roku działał w konspiracji Narodowych Sił Zbrojnych. W 1944 roku dowodził 204 pp. NSZ Ziemi Kieleckiej im. Ignacego Paderewskiego na bazie, którego utworzono Brygadę Świętokrzyską NSZ. Po powstaniu Brygady wrócił do Kielc i pełnił funkcję szefa sztabu Okręgu V NSZ. Zgłosił się do LWP, walczył o Wał Pomorski. Po wykryciu jego działalności w NSZ został zdegradowany ze stopnia pułkownika, aresztowany i wyrokiem z lutego 1948 roku skazany na karę śmierci, zamienionej na więzienie. W latach sześćdziesiątych został zrehabilitowany, przywrócono mu stopień wojskowy. Był prezesem honorowym Związku Żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych Oddziału w Kielcach Okręgu Świętokrzyskiego. Zmarł w Kielcach 1993 roku.

Opracował: dr Marek Maciągowski