Wraz z rozwijającą się ofensywą bolszewicy przygotowywali się do zdobycia władzy w Polsce. Po przekroczeniu Bugu w każdym oddziale Armii Czerwonej powstały „wydziały sowieckie”. Ich zadaniem było zakładanie w zdobytych miejscowościach komórek komunistycznych – rewkomów i przejmowanie władzy. W Moskwie powołano Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski – Polrewkom. Kierował nim formalnie Julian Marchlewski, a faktycznie Feliks Dzierżyński. 27 lipca w Wilnie, a 30 lipca w Białymstoku ogłosili oni komunikat zapowiadający utworzenie Polskiej Republiki Radzieckiej. Bez ogródek pisano: Komitet Tymczasowy, ujmując rządy w swe ręce, stawia sobie za zadanie:

 Aż do chwili utworzenia stałego rządu robotniczo-włościańskiego w Polsce kłaść podwaliny pod przyszły ustrój Sowiecki Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad.  W tym celu Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski:  a) pozbawia władzy dotychczasowy rząd szlachecko-burżuazyjny /…/.

Rządy rewkomów na zajętych ziemiach były czasem terroru. Komitet powołał trybunały rewolucyjne, które mordowały Polaków sprzeciwiających się obcej władzy.

Sytuacja polityczna i ekonomiczna Polski robiła się dramatyczna. Rząd polski zaapelował o pomoc do państw Ententy. Jednak na konferencji w Spa w lipcu 1920 roku w zamian za pomoc zażądano od Polski uznania wschodniej granicy na tzw. linii Curzona oraz oddania Wileńszczyzny Litwie. Ententa wysłała też do Polski międzysojuszniczą misję do Polski, która miała pomóc w negocjacjach z bolszewikami.  Bolszewicy wygrywali na froncie i szybko posuwali się na zachód, nie byli zainteresowani mediacjami. Rząd Lenina odrzucił propozycje Zachodu i zażądał od Polski nie tylko zgody na linię Curzona, ale też likwidacji niemal całej armii i oddania władzy w Polsce komunistom. Warunki te były nie do przyjęcia dla Piłsudskiego.

1 lipca 1920 roku Sejm Ustawodawczy powołał Radę Obrony Państwa pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. Premier Władysław Grabski podał się do dymisji, powstał rząd koalicyjny, którym kierował ludowiec Wincenty Witos.

Rada Obrony Państwa w odezwie do narodu wezwała wszystkich zdolnych do noszenia broni, by dobrowolnie zaciągnęli się w szeregi armii. Od 1 lipca do 20 sierpnia do Armii Ochotniczej wstąpiło ponad 77 tys. ochotników. Na jej czele stanął generał Józef Haller.

Do obrony niepodległości przed agresją komunistyczną przystąpiło całe społeczeństwo, a poparcie dla władz manifestowały wszystkie ugrupowania polityczne i grupy zawodowe.

Na apel Rady Obrony Państwa do walki w obronie Ojczyzny, masowo zaczęli się zgłaszać ochotnicy do Armii Ochotniczej gen. Hallera. Wśród nich było bardzo wielu starszych harcerzy. Ministerstwo Spraw Wojskowych wyraziło zgodę na organizowanie przez Związki Harcerskie specjalnych ochotniczych oddziałów wartowniczych dla ochrony granic i linii kolejowych.

13 sierpnia dwie sowieckie dywizje przełamały pod Radzyminem polską obronę i bezpośrednio zagroziły stolicy. Rozpoczęła się bitwa o Warszawę. Stolicę bezpośrednio miały atakować trzy bolszewickie armie. Natomiast IV armia i korpus kawalerii Gaj-Chana maszerował na Włocławek i Toruń, by przejść Wisłę na Kujawach i stamtąd ruszyć na południe i wziąć Warszawę w kleszcze od zachodu.

14 sierpnia rozpoczęły się zacięte walki wzdłuż umocnień tzw. przedmościa warszawskiego. Siły polskie stawiły wszędzie opór i bolszewicy nie odnieśli w atakach sukcesu. 15 sierpnia polskie natarcie po całodziennych bojach doprowadziło do odzyskania Radzymina i zdobycia utraconych wcześniej pozycji. Udało się też odeprzeć wszystkie ataki wroga na innych odcinkach. Następnego dnia uderzenie armii generała Sikorskiego, wyprowadzone z fortów Modlina i znad Wkry, doprowadziło do opanowania Nasielska. Jednak w rejonie Nieszawy pod Toruniem bolszewicy forsowali już Wisłę. 18 i 19 sierpnia na barykady do obrony Płocka stanęła wraz z wojskiem ludność cywilna.

Sytuację zmieniło dopiero uderzenie wojsk polskich znad Wieprza. Koncepcja operacji Józefa Piłsudskiego przygotowana przez szefa sztabu generalnego gen. Tadeusza Rozwadowskiego zakładała odcięcie korpusu bolszewickiej kawalerii Gaj-Chana od armii Tuchaczewskiego i zaplecza. Po rozpoczęciu ofensywy znad Wieprza, Polacy mieli zaatakować skrzydło sił bolszewickich i wyprzeć Armię Czerwoną za Narew oraz otoczyć i rozbić armię Tuchaczewskiego.

Dowodzona przez Józefa Piłsudskiego tzw. grupa manewrowa przełamała obronę bolszewicką w rejonie Kocka i Cycowa, a następnie zaatakowała tyły wojsk bolszewickich nacierających na Warszawę. Tuchaczewski pod naporem wojsk polskich musiał wycofać się kolejno aż nad Niemen. Ostateczną klęskę bolszewicy ponieśli pod Osowcem, Białymstokiem i Kolnem.

W wyniku Bitwy Warszawskiej straty strony polskiej wyniosły: ok. 4,5 tys. zabitych, 22 tys. rannych i 10 tys. zaginionych. Ok. 25 tys. żołnierzy Armii Czerwonej poległo lub było ciężko rannych, 60 tys. trafiło do polskiej niewoli, a 45 tys. zostało internowanych przez Niemców.

Bitwa Warszawska zadecydowała o zachowaniu niepodległości przez Polskę i zatrzymała marsz rewolucji bolszewickiej na Europę Zachodnią. Jak ocenił   brytyjski pisarz i dyplomata Edward Vincent D’Abernon w książce  Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata pod Warszawą 1920 roku:  Gdyby Piłsudski i Veygand w bitwie pod Warszawą nie zdołali powstrzymać triumfalnego pochodu armii sowieckiej, to nie tylko chrześcijaństwo doznałoby klęski, ale i cała cywilizacja zachodnia znalazłaby się w  niebezpieczeństwie.                                                       

Symbolem Bitwy Warszawskiej stała się śmierć na polu bitwy młodego ochotnika ks. Ignacego Skorupki. 14 sierpnia w Ossowie pod Wołominem brał udział w walkach. Przed pójściem do boju nałożył na szyję stułę. Zginął na polu walki od postrzału w głowę. 

Jego postać utrwalił na płótnie Jerzy Kossak w obrazach: „Śmierć ks. Ignacego Skorupki” oraz „Cud nad Wisłą”.

—————————————————

Kielczanie w wojnie polsko-bolszewickiej

Jan Kinastowski

Urodził się w Kielcach w 1902 roku. Jako uczeń gimnazjum Jana Śniadeckiego w 1915 roku wstąpił do I KDH im. Dionizego Czachowskiego. 16 lipca 1920 roku z kolegami z drużyny ochotniczo wstąpił do Armii Ochotniczej gen. Józefa Hallera, by bronić zagrożonej przez Rosjan Warszawy. Jako szeregowiec 205 Pułku Piechoty brał udział w walkach w obronie Warszawy, walkach pod Ostrołęka, Pułtuskiem, Płońskiem, Wronami i Białymstokiem. 19 września z powodu choroby został odesłany do szpitala. Za udział w walkach z bolszewikami otrzymał odznaki: „Stanęli w potrzebie 1920”, „W bój za zwycięstwo. Armia Ochotnicza J. Hallera”, Krzyż z orłem legionowym „ Armia Ochotnicza 1920”, „Czyn Narodu Cud na Wisłą – Sierpień 1920”.

Po powrocie z frontu skończył szkołę, pracował w Banku Spółek Zarobkowych, po 1930 r. prowadził z siostrami sklep z artykułami piśmienniczymi przy ul. Sienkiewicza. Był współzałożycielem Gimnazjum Kupieckiego przy ul. Kopernika, w którym po 1946 roku uczył przedmiotów zawodowych. Potem pracował w Kuratorium Oświaty. Zmarł w 1972 roku.

Janek Kinastowski w wojsku pisał pamiętnik. Przesyłał też kartki z opisem wojennych dni. Jego zapiski kopiowym ołówkiem na luźnych kartkach papieru przetrwały do dziś. Są niezwykle cennym i rzadkim świadectwem wojennych dni 1920 roku, kiedy ważyły się losy Ojczyzny. Pisane z perspektywy 17-letniego chłopca, mówią o codziennym życiu ochotników, szkoleniu, trudach życia w okopach, biwakowaniu w lasach i stodołach, zdobywaniu żywności, wielokilometrowych przemarszach, chorobach, a także starciach z bolszewikami.

Władysław Franaś

Kielczanin, miał 14 lat  gdy wstąpił na ochotnika do polskiego wojska. Trafił do 2 pułku piechoty, potem do 4 pułku piechoty. Z 2 pułkiem przebył kampanię w Karpatach, był ranny w nogę w bitwie pod Rafajłową. Z 4 pułkiem walczył z Rosjanami na Wołyniu. Został ranny w bitwie pod Polską Górką. Walczył całą wojnę, aż do czasu, gdy legionistów internowano w Szczypiornie w maju 1917 roku. 6 listopada 1918 roku ponownie wstąpił do 4 pułku. Walczył w bitwie o Mińsk i nad Berezyną. Trafił do 1 pułku czołgów. Po wojnie polsko-bolszewickiej w 1925 roku w stopniu plutonowego ukończył Centralną Szkołę Czołgów. Po zakończeniu służby, jako inwalida wojenny, pracował w fabrykach zbrojeniowych. W 1938 roku otrzymał posadę na poczcie w Kielcach.  Zmarł 22 lipca 1945 roku.

Wincenty Solek

Był harcerzem I Kieleckiej Drużyny Skautowej im. Dionizego Czachowskiego. 19 sierpnia 1914 roku wstąpił do legionów Józefa Piłsudskiego. Był artylerzystą I Baterii Konnej, przeszedł cały szlak bojowy I Brygady. Po kryzysie przysięgowym był internowany w obozie w Szczypiornie. W czasie wojny polsko-bolszewickiej zgłosił się do wojska, brał udział w walkach aż do końca walk. Po wojnie został leśniczym koło Hrubieszowa, potem w Garbatce. W latach II wojny światowej, związany z AK, pomagał partyzantom, ukrywał się przed gestapo.

Po wojnie wrócił do Kielc, pracował jako robotnik w „Społem”, a potem jako intendent w szpitalu dziecięcym. Zmarł w Kielcach w 1962 r.

Kazimiera Grunertówna

Kielczanka, senator Rzeczypospolitej.

Po ukończeniu Gimnazjum Żeńskiego pracowała jako nauczycielka i księgowa w kieleckim oddziale Banku Łódzkiego. Współtworzyła w Kielcach Ligę Kobiet Pogotowia Wojennego, pracowała także w sekcji kolportażu Komendy VI Okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej w Kielcach. Była sanitariuszką w Legionach Polskich, a potem wspierała byłych żołnierzy W czasie wojny polsko-bolszewickiej prowadziła werbunek do Legii Kobiet, prowadziła pogadanki historyczne w szpitalach wojskowych i pełniła nocne dyżury w szpitalu zakaźnym. Aktywnie działała w Zjednoczonych Organizacjach Niepodległościowych uczestniczyła w pracach Unii Demokratycznej, Okręgowej Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Niepodległościowych, należała do Partii Niezawisłości Narodowej. Z listy BBWR została senatorem RP w trzeciej kadencji 1930–1935.

Podczas II wojny światowej pracowała w Wydziale Łączności Konspiracyjnej Komendy Okręgu AK Kielce-Radom, w jej mieszkaniu była kancelaria Okręgu. Zmarła w 1944 r. w Kielcach.

Opracował: dr Marek Maciągowski